Imagem

IVAN VREMAN, SPLIT 1583 - NANCHAN 1620: UN CROATA ENTRE LOS MISIONEROS JESUITS DE JAPÓN Y CHINA

Juan Ruiz-de-Medina*1

En 1968 aparecieron publicadas en Macao estas líneas sobre Ivan Vreman: "O Pe. João Ureman, da Dalmácia (Jugoslávia) usou o apelido Wu (鄔)2 e entrou na Missão no ano de 1620. Destinado a Nanquim morreu pouco depois de chegar e foi sepultado, fora das muralhas (da cidade), no sopé da colina Yo hoatay (talvez [?]). Nada consta para a posteridade a respeito deste (missionário) tão noviço."3

Felizmente para nosotros, en estos 23 años se ha visto que aquel misionero no era tan novicio y que hay bastante que decir sobre él.4 Tanto en los ambientes croatas como en los países de Asia oriental pueden interesar algunos datos, pienso que desconocidos hasta hoy, que presento en este breve artículo.

Por el momento poco se puede anadir sobre Ia infancia de Ivan Vreman: nació en Split (Spalato) el 6 de abril de 1583. Esta es Ia fecha dada por él mismo cuando llegó al noviciado de S. Andrés del Quirinal en Roma dos meses antes de cumplir los 17 años. Sobre su familia y sobre su paso de Dalmacia a Roma no he encontrado nada nuevo.

Es seguro que o en Split o en Roma, o tal vez en Loreto, conoció a los jesuitas y que antes de entrar en Ia Compafiia de Jesús cursó Ia gramática latina y comenzó Ias humanidades, pero es sólo probable que hiciera estos estudios en el Colegio Romano.

EN EL NOVICIADO DE SAN ANDRÉS EN ROMA

Suele darse el 1 de febrero de 1600 para su entrada en la orden y así lo repiten los catálogos oficiales. Sin embargo el primer registro de su inscripción legal como novicio, que incluye su propia firma, lleva la fecha del 26:

"202.26 febō 1600. Gioanni Vremano di Dalmatia, di Spalatro, di anni 16 compiti. Venne a S. Andrea il pō di febō 1600."

Este curioso documento enumera el ajuar que Ivan Ilevó consigo al noviciado y hace pensar que pertenecía a una familia suficientemente acomodada.5

Después de los dos años de noviciado pasó al Colegio Romano. De 1602 a 1604 estudió Retórica,6 y a continuación Filosofía hasta 1606.7 Para entonces había enseñado Gramática 6 o 7 meses y había sido prefecto del Seminario por once meses.8

Todos estos son datos aplicables a cualquier estudiante jesuita de 1606, pero a partir de esta fecha Ivan se separa de la masa. El Colegio Romano era una institución que brillaba por la presencia de eminentes figuras de la ciencia, y los superiores vieron que Ivan tenía dotes para las matemáticas y la astronomía. Efectivamente, bajo la dirección de Clavio, Grienberger, Odón van Maelcote y otros llegó a sobresalir en estos campos, y sus conocimientos le llevaron a cartearse y trabar amistad con científicos laicos.9Se conserva una carta del 31 de enero de 1609 escrita en italiano por Vreman desde el Colegio Romano, una de las varias que parece haber escrito al famoso astrónomo Giovanni Antonio Magini. En ella le notificaba las observaciones del eclipse de luna de enero de 1609 anotadas por él en Roma.10

Es una carta deliciosa, de um hombre maduro de 25 anos para el que la inmersión en la ciencia no significaba el olvido de los sentimientos humanos ante el dolor de un amigo por la muerte de su hijo pequeño.11

Por otra carta de Vreman sabemos que el último periodo de su estancia en Roma fue decisivo para que su vida tomara un nuevo rumbo en el que la ciencia dio paso a la vida apostólica.12

ZARANDEADO POR GRANDES OLAS

Por entonces se recibían en el Colegio Romano noticias alentadoras de la misión de Japón.13 Innumerables jóvenes jesuitas del colegio se ofrecían voluntarios14 y los directores y profesores fomentaban esos generosos deseos. Uno de ellos era Muzio Vitelleschi, que había dejado su cátedra para dirigir primero la pujante provincia jesuítica de Napoles, y desde 1606 la de Italia, hasta que en 1608 fue nombrado asistente del general Aquaviva.15

Es imposible saber si Vreman fue uno de esos voluntarios o si su destino a la misión del oriente se debió a una iniciativa del general movido por Vitelleschi. Tal vez lo verdadero sea lo segundo, pues la carta de 1617 a la que me refiero habla de "aquel tu Vremano zarandeado por grandes olas en Europa", temporal que ai parecer no tenía con su trabajo científico otra relación que sacrificar en favor de una gran empresa apostólica una vida inmersa en el estudio.16 El hecho es que el 20 de setiembre de 1609 Aquaviva le envió la Patente destinándole a la misión japonesa17 y que Vreman dejó el Colegio Romano para encaminarse a Lisboa, el puerto de partida para el oriente.

Los cinco anos siguientes, con sucesión de cronología imprecisable, encuadran varios hechos: su viaje a Portugal, la negativa de Felipe II de Espana y II de Portugal impidiéndole ir a la India "por ser extranjero", su marcha al Colegio de Oropesa (provincia de Toledo, España) dondo estuvo "dos o tres anos",18 un ano de ensenanza de humanidades y dos de estudio de teologia y de las lenguas ibéricas.19 En estos anos se ordenó de sacerdote. Obtenida por fin la patente real en favor suyo y de otros misioneros extranjeros, Vreman volvió a Lisboa y se embarcó el 5 de abril de 1615 con seis jesuitas portugueses y otros cinco italianos.20 En la India se detuvo casi nueve meses, posiblemente dedicado a acabar en Goa sus estudios teológicos, y en mayo de 1616 zarpó con el visitador Francisco Vieira rumbo a Macao donde llegaron el 13 de julio de 1616.21

EL LATIN ESTROPEADO POR LAS PRISAS

Sus primeras impresiones en la colonia portuguesa debieron de ser desalentadores. En el Colegio de San Pablo, fundado pocos anos antes, a los 37 residentes que lo ocupaban en enero de 1615 se sumaron ese mismo mes 62 jesuitas y 53 dôjukus22 expulsados de Japón porTokugawa Ieyasu. Al llegar Vreman los jesuitas pasaban de 95.

Desde su llegada a Macao se dio cuenta de que la misión japonesa estaba cerrada paraél y debía poner sus ojos en la de China esforzándose por aprender una nueva lengua. No le estorbaron las que ya conocía (croato, italiano, latín, español y portugués), pues apenas asentado en Macao se vio con el encargo de traducir del portugués al latín la Carta annua de 1616, ano de su llegada, recibida de Japón poco antes.23 Se sabe la razón de que Vreman fuera elegido para este menester, pues Francisco Vieira, visitador, escribió al Asistente de la India Oriental:

"Nosso Padre tem ordenado que as Annuas desta Província e suas christandades vão de cá em bom latim pera poderem logo correr por Italia, e mais províncias de Europa. E que quando não tivermos pessoa que as possa fazer em latim, pollo menos vão em italiano pera em Roma se fazerem em latim e as mandarem às outras províncias.

"Este anno, por os padres italianos estarem ia esquecidos da sua lingua estilo e não termos bom latino, se fizerão em latim somenos pera em Roma se milhorar; pello que temos necessidade aqui neste Macao dum Padre bom latino, e que não seja de spíritu ambulativo, pera se quietar neste collégio e servir disto e doutras cousas. E tudo isto trate V. R. com nosso Padre por charidade, desculpando as Annuas se não forem tam bem scritas como desejávamos e procurando-nos quem as faça milhor, o que seria commodidade e descanso pera nos aqui e pera VV. RR. lá em Roma."24

El 13 de diciembre de 1616 firmó Vreman en Macao su traducción latina. Si al visitador no le satisfizo del todo la obra de Vreman, también el mismo traductor, antiguo profesor de gramática latina, era consciente de sus propios defectos. Celso Confaloniero, sócio del provincial, le excusaba así ante el secretario de la Compañia de Jesús:

"Per ordine del P. Provinciale, al quale servo di compagno bem che assai indigno, aviso alla R. V. che non voglia far conto dell'annua dal Giappone ultimamente mandata (se la mandarno tuttavia) per via delle Filippine, perche anchor non era revista dal detto P. Provinciale che quivi nella China assai. la riformȯ, e fu fatta in latino dal P. Giovanni Vremano, ben che non a suo gosto per la brevità del tempo non dar luogo a stilo più limato como lo desiderava e poteva."25

Las prisas abarrocaron el estilo latino de Vreman, pero al menos los superiores quedaron satisfechos por poder echar mano de alguien para un trabajo que ningún otro estaba en condiciones de realizar.

MALAS NOTICIAS DE JAPÓN Y CHINA

Al contenido esa carta annua, poco agradable por las trágicas noticias de la persecución en Japón,26 se sumaron las que Vreman y sus compañeros recibieron sobre la persecución del emperador Wan li y el exilio de los misioneros, ataques provocados por dos mandarines de Pekín y Nankín en agosto de 1616.27

El visitador Francisco Vieira aludió en enero de 1618 a lo sucedido en los dos años anteriores al decir:

"Estamos cada dia esperando pelos 4 padres da missão da China que há mezes estão em Cantão pera sairem da China e serem embarcados pera India, conforme à sentência do rey, e estamos tristíssimos por isto. Mas no que toca a ir pera India desviaremos-nos. E ainda ficão 14 dos nossos dentro da China escondidos, e Nosso Senhor os conserve por sua providência particular".28

Según la Breve relaçam do estado da Christandade da China no anno de 1618 había en China 14 jesuitas: ocho padres europeos y seis hermanos macaenses. Cuatro fueron expulsados de Pekín y Nankín, y los que quedaron dentro de la China "residem na cidade de Hamcheu, metrópoli da província de Checiam, à sombra do doutor Miguel que os tem quasi todos em sua casa".29

A pesar de estar legalmente desterrados, ese año de 1618 un jesuita se desplazó de Hamcheu a Pekín para visitar la cristiandad, donde estaba escondido un hermano chino. Dos padres y dos hermanos fueron a la provincia de Shensi, pero encontrando dificultades se dividieron por la provincia de Honan. Dos padres y un hermano visitaron la provincia de Hukuan y las ciudades de Nankín y Cantón. También fue visitada dos veces la cristiandad de Shanghai, y dos padres y un hermano, escondidos en la provincia de Kiangsi, atendieron a los fieles de las ciudades de Nanchan y Kienchan y zonas vecinas.30

"EL ULTIMO DIA QUE PASÉ EN EUROPA"

Las impresiones y la reacción de Vreman ante las circunstancias adversas se captan unos meses más tarde. El 25 de mayo de 1617 escribió en italiano y con tono familiar su primera carta a Muzio Vitelleschi después que este fuera elegido general.31 Es un autógrafo, si no me equivoco inédito, de Vreman. En esa carta le felicita por su elección y le desea um largo generalato. A continuación le insinua el recuerdo (que he citado arriba) de los difíciles momentos por los que pasó "aquel tu Vreman zarandeado por grandes olas en Europa" y los equipara con la inseguridad que siente en Macao sobre su futuro, "sin saber en absoluto adonde iré, a qué otra parte arribaré. China está cerrada, Japón no menos, entre nosotros y Europa un gran Caos".32

De manera delicada pero clara le habla luego de la paciencia que le recomiendan sus compañeros de Macao y de su falta de salud y de ánimos: "Me dicen: espera en el Señor, actúa como un hombre.33 Esperar puedo, pero no sé en que puedo actuar. En cambio padecer, quiera o no quiera, no tengo otro remedio, en el cuerpo muchísimo,34 en el espíritu no poco."

Vreman tiene unos párrafos comentando a Vitelleschi lo que sin duda le había escrito en los años de su estancia en Portugal y Espana. Son recuerdos de las cartas que Aquaviva le había enviado confirmando si misión en el oriente, cuya aceptación por parte de Vreman fue sin duda un gesto heroico: "Tengo un consuelo: el último día que pasé en Europa,35 con fuertes exigencias del sentimiento humano y lágrimas abundantes, pero considerando allí mismo en mi espíritu las cartas de nuestro padre36 y viendo en ellas la voz divina que me decía: Sal de tu Europa, etc. Aquel día, digo, en el que comprendí que la voluntad de Dios, que me declaraba clarísimamente por médio de los superiores, era que dejase Europa."37

Su mirada realista le hizo abandonar la idea de entrar en Japón "porque ni faltan los que vayan allá,38 ni son tiempos para que vayan muchos". China tampoco sele presentaba como opción posible, "por lo menos no lo espero en algunos años". Unicamente veía abierto el camino de la misión de Cochinchina que llevaba un ano de vida con pronóstico favorable, pero seis meses después se dio cuenta de que tampoco ahí iban las cosas suavemente.39

Concluye la carta con una frase enigmática que refleja la difícil situación en que se veía la abarrotada comunidad jesuítica de Macao: "Ni tampoco son remisos todos los padres y hermanos en su deber: su caridad es verdaderamente grande y para mí y conmigo bastante patente. Y ciertamente a veces no me han parecido acertadas las voces quejosas de algunos."

DECISION MAL SOPESADA

Es admirable que en mayo de 1617 Vreman excuse las duras quejas que oye a otros acerca del provincial Valentín Carvalho, pero es más notable que no haga la más leve alusión a sua condición de científico en paro casi forzoso debido al mismo Carvalho. Porque en el enero anterior, el rector del colegio Jerónimo Rodrigues40 había escrito al general Vitelleschi que "nesta provincia.., não temos de casa quem estude sciencias europeas".41

En realidade no era por escasez de alumnos sino por la incomprensión del provincial. Vreman excusaba todo de forma generalizada cuando muchos otros dejaron por escrito sus quejas en buen número de cartas con destino a Roma.

Uno de los puntos de fricción tuvo su origen en la oposición de Niccolȯ Longobardo al modo apostólico de su compatriota Mateo Ricci, ya difunto, al que tildaba de tímido y fracasado en el logro de la amistad de los mandarines por medio de las matemáticas, la astronomia y la cartografia.

Valentín Carvalho, provincial de Japón y China, se dejó influir por Longobardo hasta el punto de prohibir a sus subordinados que siguiesen el camino de Ricci, y daba por razón que las circunstancias actuales recomendaban que los predicadores procedieran en público con libertad apostólica en su ministerio. Por tanto las matemáticas, la ética y otras ciencias naturales eran ahora um impedimento más que una ayuda para una Iglesia ya consolidada.

Carvalho no había visto la China por dentro ni tenía conocimiento de la idiosincrasia de los chinos, pero prohibió tajante que los jesuitas de Nankín y los demás se dedicaran al apostolado por la ciencia aun a costa de perder la amistad de los mandarines. Más aún, aunque el emperador los llamase para intervenir en la composición del calendario oficial debían negarse a colaborar.

Dice el historiador polaco Dunin Szpot en 1700: "Esta mal sopesada decisión de Carvalho entristeció profundamente tanto a los demás jesuitas, máxime a los que vivían en Pekín, como a los doctores cristianos Paulo, León y Miguel, porque destruía los fundamentos de la misión china que estaban colocados en las obras de ellos para la corrección del calendario chino.42 Porque aquellos preclaros y perspicacísimos varones veían que la misión china de unos extranjeros no tenía otro medio de durar en China sino con la permanencia perpetua, estable y consolidada, de los jesuitas en la corte del rey. Y para ello sólo podía abrirles camino la corrección del calendario, como en efecto se lo abrió en el reinado de Tienkio, y después en el de Sunchinio.43 A pesar de todo se puso en ejecución lo que había ordenado imprudentemente el celo indiscreto del superior."44

Valentín Carvalho permaneció en Macao hasta que por el fin de 1625 fue llamado a la India, pero su cese como provincial de Japón le llegó en 1617,45 precisamente cuando Vreman hubiera podido acudir a Vitelleschi para que insistiese en el papel de la ciencia en la misión china, y por consiguiente en el Colegio de Macao. Pero Vreman calló, excusó y siguió su infravalorada labor docente con unos pocos alumnos.46

DENUEVO UNA URGENTE VERSION ITALIANA

A pesar de los defectos de la versión latina de 1616 los superiores acudieron de nuevo a Vreman, y con la misma urgrencia. La tarea del jesuita croata era ahora la Breve Relatione delli Martiri... dell'anno 1617 apenas llegada de Japón, once folios que "scrisse Girolamo Rodriguez, e fedelmente di Portughese tradusse in Italiano... Giovanni Vremano".47 El autógrafo acaba con unas palabras que parecen pedir comprensión ante posibles defectos del autor (su lengua materna no era ni el italiano ni el portugués): "Di Macao, fatta con pressa, a 28 di Decembro dell'anno 1617."

En 1618 y 1619 Vreman continuó su silenciosa, diríamos olvidada, tarea de la enseñanza de las matemáticas, tan olvidada que ni siquiera Rodrigues Giram la menciona entre las actividades docentes del Colegio de Macao en el último año del magisterio de Vreman: "Por quanto este Collégio de Amachao hé como Seminário destas três missões de Japão, China e Cochinchina, residiram este anno nelle 86 da Companhia, 47 sacerdotes e 39 irmãos; hũs delles desterrados de Japão e China, outros que vieram de novo de Europa, e outros já dantes moradores nelle, 16 sam professos de 4 votos, 15 coadjutores espirituais e nove temporais formados. Cinco mestres, hum de casos, outro de filosofia, dous de latim e hum de ler e escrever."48

El cronista tenía la mente concentrada en el grave problema de las persecuciones en China y Japón más que en el mundo de los estudios, y Vreman tuvo que haber compartir sus sentimientos, pues a continuación Giram escribe um párrafo que alude a Vreman sin especificar su nombre:

"Os desterrados estam esperando que Deus nosso Senhor abra a porta pera tornarem outra vez a entrar em suas missões, e os que vierão de novo aparelhando-se com aprender a língoa pera os acompanharem a seu tempo. Dos quais há poucos dias foram já dous pera o interior da China."49

"E ASSI ESTE ANNO DE 619..."

El testimonio de Giram es importante para fijar la fecha de la entrada de Vreman en "o interior da China", que no fue 1620 como dicen incluso documentos antiguos, sino pocos días antes de la data de la carta, fechada el 28 de diciembre de 1619.

Porque uno de esos dos indicados por Giram era precisamente Ivan Vreman, y Giram hubiera debido ser tan explícito como Francisco Furtado, quien además de dar su nombre escribió dos razones por las que el croata, uno de "os que vierão de novo", se anticipó a algunos veteranos que todavía quedaban en Macao:

"Os doutores Paulo, Leam e Miguel, que desejam e percuram con todas as forças a conversam d'este reino, pedem instantemente que entrem padres novos50 pera aprenderem a língua, e assi este anno de 619 entraram dous padres, ainda que hum delles, que era o padre João Vremano Dalmata."51

Hubo otra razón de tipo humanitario. Según Furtado la salud de Vreman no soportaba el clima de Macao y los superiores le enviaron a escondidas a la China interior "onde os ares e mantimentos mais semelhantes aos de Europa prometian esperanças de melhorar a saúde".52Hasta llegar a Cantón no encontraron mayor dificultad, pero una vez en el puerto levantaron sospechas y fue preciso esconder a Vreman en la sentina de la embarcación que los llevaba tierra adentro. Tres días con los pies metidos en el agua en diciembre agravaron su enfermedad de estómago e otros males de forma que tuvo que deternerse con los jesuitas de Nanchan "em casa de Dom Pedro", el neófito mandarín Ma San chi, Dr. Pedro en los documentos.53

A MEDIO CAMINO DIOS LE LLAMO A SU LADO

Pero el escrito completo de Furtado es una pieza de valor máximo para nosotros, porque sobre los dos pequenos detalles que he resenado nos da una breve biografía de Vreman. En ella inserta el minucioso relato de un testigo de su muerte. Merece la pena finalizar nuestro trabajo con este testimonio tal y como consta en el manuscrito:54

"Estavão em Machao dez companheiros esperando lanço, dos quais quatro erão antigos e que no principio da perseguiçam forão desterrados, ainda que deste numero era ja morto o Pe. Diogo Pantoja e depois morreo também o Pe. Sabatino de Ursis, como em seu lugar diremos, e asi ficaran dous dos antigos com mais o Pe. Manoel Diaz junior que por ocasiam de dar conta da Vizita que na China fez por ordem que do Pe. Vizitador tinha ido a Macao. Os cinco erão de novo vindos de Europa com o Procurador.

"Tentou-se pois a entrada dos nossos com bom sucesso, e já por tres vezes chegerão seis a salvamento. Os que pertencem a este armo são os Pes. Manoel Diaz junior, portuguez, e o Pe. Joam Vermano Dalmata, que no caminho levou Deus pera sim coroando a longa perseverança que teve na demanda desta missam.55 Porque chegou a Lisboa este bom Pe no tempo em que el-rey prohibio que passarem pera a India os estrangeiros.

"Nam desconfiou por isso de Nosso Senhor lhe abrir a porta, e assi se deteve em Portugal, e em Castelha em o Collegio de Oropesa56 dous ou tres annos até que Deus consolou suas esperanças, ainda que depois de chegado a Macao lhe foi necessário outra vez lançar mão dellas, porque no tempo em que estava iá de caminho com a barba e cabello crecido, chegarão os nossos desterrados,57 e assi forçado esperar tres ou quatro annos,58 os quais gastou lendo mathemáticas naquelle Colégio e ouvindo confissõens.

"Achava-sse o Pe. nesta terra muito mal, e assi na primeira ocasião que tiverão os superiores o mandaram pera dentro da China, onde os ares e mantimentos, mais semelhantes aos de Europa, prometian esperanças de melhorar a saude.

VARIOS MESES DENTRO DE CHINA

"Partiram pois de Macao os dous companheiros;59 chegarão sem contraste algum a Cantão, mas ahi por causa de certo rumor que ouve de serem sentidos depois de estarem na embarcação em que avião de ir60 foi necessário esconder o Pe. Vremano no mais baixo da embarcação em o qual lugar esteve tres dias com os pes metidos na ágoa, o que por ser no mês de dezembro e elle ser muito mal disposto do estómago lhe acrecentou a enfermidade e achaquez antigos com tanto incómodo que chagando a Namcham foi necessário ficar com os nossos que estam naquella cidade.61

"Estava entam ali o Pe. Joam da Rocha por superior de dous lugares em que os nossos rezidem naquella provîncia. Recebeo o doente com muita charidade, e com a mesma tratou de sua cura, té que tendo bastante melhoria o deixou com hum irmão62 por lhe ser necessário partir-se elle a dar princípio a huma casa em outra cidade que distava alguns dias de caminho. Mas partido o Pe. Superior tornou o doente a peiorar de maneira que em breves dias acabou a vida. De sua morte escreverei aqui o treslado de huma que o mesmo irmão que com elle estava mandou ao Superior da missam, e hé o seguinte:

ESCRIBE UN TESTIGO OCULAR

"-- Sesta-feira da Somana Santa63 cheguei a Namcham onde achei o Pe. Joam Vremano tam gastado e consumido da doença que parecia só sustentarse nos ossos, tal que sem quem o ajudasse se não podia virar na cama. Em toda a doença que foi chea de muitas dores até o último da via esteve sempre em seu perfeito juizo. Gastava o tempo em collóquios quasi continuos com Christo crucificado cuja imagem tinha consigo, e meditando sua paixão levava com paciência e consolação as dores que padecia, certo que ouvindo os collóquios que fazia, conhecendo-me por muito duro, não podia ter as lágrimas com grande consolação minha. No tempo que teve de vida depois que cheguei me pedia todos os dias lhe lesse ou contasse algua cousa das vidas dos santos. Gastava com elle boa parte do dia neste exercício. Também me rogava lhe lesse os sete psalmos penitenciaes e pedia o fizesse devagar, pera que lhe desse tempo a suas pias meditaçõens e collóquios."

AQUEL 22 DE ABRIL DE 1620 EN NANCHAN

"— Desta maneira passou até a quarta feira64 depois da dominga de resurreição do Senhor, e sentindo ser aquelle o último dia de sua vida, pedio-me abrisse o Flos Santorum e lhe lesse a historia do santo que encontrasse. Assi o fiz muito devagar, e elle como custumavajá hia acompanhando com suavíssimos collúquios com Christo nosso Senhor e ordinariamente erão cheos de actos de amor e dezejo de se verja livre do corpo mortal. Começou neste tempo a agonizar, e quasi entre os últimos suspiros dezia que nada temia a morte, mas que só sentia e muito não poder trabalhar e padecer muito pellas almas em esta vinha da Igreja da China como sempre dezejara, mas iá que Deus assi queria, folgava muito de em tudo se fazer sua sanctíssima vontade. Estando nestas práticas me mandou que abrisse a sua canastra, e tirando della hum quademo escrito (que parece era de cousas espirituais) e não queria que ficassem depois de morto, mandou que o queimasse. Pedio-me depois lhe attasse no braço direito hua verónica de indulgências de S. Carlos. Aqui o sobresaltearão huas dores muy agudas, entre as quais repetindo tres vezes os suavíssimos nomes de Jesus e Maria, pondo os olhos em o crucifixo espirou, e foi sua alma ditosa a receber o premio de seus trabalhos.

Y EL DIA SIGUIENTE A NANKIN

"— No mesmo dia compuz como he custume na China o corpo em hum caixão e ao seguinte65 me parti com elle pera Namkim, onde achei quatro nossos que tres dias antes tinhão chegado àquella cidade, e no lugar que ahi temos pera sepultura dos nossos deixamos o corpo do Pe. Joam Vremano em companhia do Pe. Feliciano da Silva queja no mesmo lugar estava-". Até qui a carta.

"Este foi o fim ditoso do Pe. Joam Vremano, cuja morte sentimos muito por faltar logo no princípio da obra tam grande obreiro a esta Missam."

Vreman prometía un digno futuro entre los científicos de Pekín, pero su llegada a Macao ocurrió en días poco propícios, entre el arribo de los misioneros expulsados de Japón en noviembre de 1614 y el estallido de la persecución china de Wan Li.

Su figura, como la de tantos otros, fue olvidada atras una muerte prematura, 16 días después de cumplir 37 años. Su sacrifício silencioso hizo que en lugar suyo brillaran enseguida estrellas de la magnitud, como Johann Schreck (Terrenz), Adam Schall etc, de los que los historiadores se han preocupado generosamente.

Apéndice l

[Favaro, p.323]

GIOVANNI VREMANN

Illustre et Eccellentissimo Signore, Pax Christi.

Quanto contento m'habbía apportato la lettera di V. E. lei stessa puȯ congetturarlo dallaprecedente mia,66 poichè quello ch'io mai havuto ardiro di desiderare, la benignità di V. E., fattola quasi scordar delle proprie grandezze, l'ha spinta a mostrarsi benigno verso di me con rescriver tanto cortesemente, et in tempo di tanti suoi travagli, alla mia.

Certo che se prima le virtù di V. E. si facevano cognoscer per fama, hora da me sono conosciute ancor per esperienza, onde ancor molto più amate et riverite. Quando disgusto poi io habbia sentito della morte del suo figliolino,67 ne puȯ esser chiaro indicio l'amor cheio porto a V. E., qual in vero mi dispiace non poter mostrar con fatti.

Anzi tenga per cosa certa che se io fussi in potestà mia non già per lettere, ma si bene in persona verrei a visitar et riverir V. E. come pur assai ella menta. Et se bene sarebbe forse debito mio consolar in qualche modo l'afflitto amico, con tutto ciȯ io so molto bene che la prudenza di V. E. non ha bisogno d'altro consolatore, sapendo lei molto bene che questi sono frutti di questa nostra misera vita, nella quale quanto piú viviamo, tante più afflittioni et travagli ci convien sentire, et in un certo modo in loco d'una vita sopportar mille morti.

Certo che se bene dura cosa é la separatione d'un amato figlio dal suo caro padre, nientedimeno a noi come christiani qualche conforto é somministrato dal sapere che li giusti et innocenti hanno, dopo questa, altra vita tanto migliore quanto che la é immortale et beata. Et questo a punto è quello che mi ha consolato, pensando io che l'innocente figliolino per la sua innocenza grato a gl'occhi del suo Signore raptus est ne malitia mutaret cor suum.

Onde ancor mi giova credere ch'hora lui godendo la vita beata nel regno del suo creatore se ne stia tutto allegro, desiderando ch'il suo caro padre, deposto il giusto dolore, insieme con esso lui si rallegri et benedichi il Signore, quale con tanti premi rimunera gl'innocenza.

Molto mi è piacciuto saper che V. E. habbi già facilitate le tavole del Sole et della Luna, et che vada facilitando il modo degl'eclissi, et pensi di far la tavola di moti diurni della (luna), né mi dispiace punto che V. E. non mi possa comunicar le dette tavole (ancorche io per altro ne habbia grand desiderio) parendomi cosa giusta et conforme ad ogni raggione che lei sia la prima a godersi le sue fatiche, et perciȯ starȯ con speranza et desiderio pregandole dal Signore tempo et commodità di poterlo far presto como lei spera. L'indice poi mandato al Mons. Ruino procurarȯ di vederlo per mezzo del P. Clavio rallegrandomi et con V. E. et meco di poter presto veder qualche sua opera.

Per quanto poi veggo V. E. ha poca speranza che habbiano ad uscir presto gli moti de gl'altri pianeti di Tichone, il che certo mi dispiace, perȯ se la potesse (come credo che la desidera) per qualche via persuader agl'heredi di Tichone che li mandassero fuori, overo in qualche modo li communicassero a V. E. sarebbe cosa di molto utile; ma se non si potrà far altro come teme che sarà, converrà haver pacienza.

Ringratio poi ancora molto V. E. per la fatica non solo di scrivermi, ma ancora per haverlo fatto cosí alla longa con mettervi il methodo del Calculo di piû, perȯ me le confesso di nuovo obbligatissimo et la prego che se in alcuna cosa posso la mi commandi che la mi trovarà ricordevole de'beneficii.

Il P. Clavio le manda affetuosi saluti, condolendosi molto delli travagli di V. E. con ricordarle che si ricorda che V. E. gl'è caro amico. Et per fine le pregho dal Signore ogni contento.

Da Roma li 31 Genaro 1609.

Di Vostra Eccellenza servo in Christo affezionatissimo

Giovanni Vremano

della Compagnia di Gesù

Apéndice 2

[Favaro, p.325]

OSSERVATIONE FATTA IN ROMA SOPRA L'ECLISSE DELLA LUNA NEL MESE DI GENARO DEL 1609

Primeramente tutta quasi la notte che seguita li 19 di Genaro del 1609, nella quale doveva farsi 1'Eclisse fu il Ciel coperto continuamente di spesse nuvole, talmente che non si poteva veder ne pur inche parte fosse la. ____ Finalmente a hor. ital. 8 3/4 in circa cominciȯ di quando in quando comparir la ____ fra le nuvole, le quali si andavano rarefacendo, et quando la prima volta la viddi pareva che già fussero ecclissate quasi due dita et cosí hor comparendo hor essendo coperta dalle nuvole la ____ avanti che arrivase alla vera, apparve fra alcune nuvole la stella del can. minor, in altezza sopra l'horizzonte di P. 29. Poco dipoi quando pareva che fusse circa la vera ____ vidi per un quasi buco di nuvole il cor di ____ in alt. di P. 54, 40'. Alquanto di poi essendosi già schiarito il cielo, et apparendo rarissime nuvole, et vedendosi la ____ et le stelle benissimo (come ancota seguitȯ fino al fine) vidi il can. min. in alt. di P. 21, 25'. Un pezzo di poi quando parea restassero da 3 dita ecclissate il cor di ____ havevad'alt. P. 44.

Nel fine o avanti esso immediatamente l'alt. del cor di ____ P. 39, 30'.

Nel fine, o pure immediatamente dopo l'alt. del cor di ____ P. 38, 40'.

Ho posto queste due ultime osservationi con quel modo di parlar, perchè in vero mi pare molto difficile con gl'occhi poter veder precisamente il fine dell'ecclisse, massime che per maggior sicurezza si potrà pigliar il mezzo fra ambedua. Sicchè pigliando la prima delle precedenti dua ultime observationi. la dà nel calculo l'hora dopo mezzodì 16, 52', 17". Ma la 2a osservatione dà hore 16, 57', 1". El il calculo dell' eclisse dava il fine di essa a H. 16, 54', 57".

Donde ne risulta una differenza di nessun momento.

Et acciȯ qualch'uno poco amico dell'Astronomia, o poco fautore di Tichone, non pensi ch'io mi habbi finto le sudette osservationi, sappi V. E. che a tutte vi è stato presente il professor della Mathematica in questo nostro Collegio,68 et un altro discepolo del P. Clavio, ma alle ultime due delle quali io fo conto, et quali quasi sole importano, vi si è trovato presente 1'istesso P. Clavio, il quale pure per varii rispetti è poco amico di Tich. one.

Questo è quello che si è potuto osservar intorno a quest'Eclisse, perchè nè il principio, nè il mezzo, come ho detto, si è potuto veder bene, ma solo il fine.

All'Illustre et Eccellentissimo Signore

Il Sig. r Gio. Antonio Magino, mio in Cristo osservandissimo Bologna.

Apéndice 3

[**Japsin, 17, p. 82]

LETTERA DI IVAN VREMAN A MUZIO VITELLESCHI MACAO, 25 MAGGIO DE 1617

Multo Reverendo in Christo P. N., Pax Christi ettc.

Paternitas Vestra hanc legat quaeso dum ab aliis vacaverit gravioribus, cum in hac nihil magni est.

Ad maiorem Dei gloriam, Societatis nostrae et Catholicae ecclesiae, atque tuum, mi et nostrorum omnium in Christo Pater, bonum faxit Deus, ut faciet, sit is, ad quem a Domino promotus es, Gradus. Tibi quidem gratulor quia ad virtutem et perfectionem, qua licet multum polleas, tamen nova habes incitamenta; nobis vero quia Patrem habemus dulcissimi quondam Patris Claudii non degenerem filium.

Memoria illius in benedictione erit; praesentia tua benedictionem nobis afferet, quae praesentia duret nobis, Deum precor optimummaximum, non minus quam Claudii duravit Patris.69 Nam etsi remoti hic et in ultimas terras hisce temporibus revera exules filii tui, fruemur tamen, Domino dante, fructu vel navibus istinc ad nos transmisso.

En tandem tuus ille Vremanus magnis in Europa iactatus fluctibus, portum tenet Macaensem, quonam soluturus in quemve alium appulsurus omnino nesciens. China clausa, Japonia nihilo minus, inter nos et Europam magnum Chaos.70

Dicunt mihi: expecta Dominum, viriliter age.71 Expectare possum sed agere non video quid possim. At pati, velim nolim, cogor, corpore plurimum,72 spiritu non nihil. Unum mihi solatium: illa me die quae ultima fuit in Europa,73 reclamante summopere carnali homine, et in lacrimas uberes prorumpente, spiritu tamen Patris Nostri74 epistolas identidem considerante, inque illis divinam vocem dicentem: Egredere de Europa tua ettc, illa inquam me die existimasse Dei fuisse voluntatem per superiores mihi perclare declaratam, ut Europam relinquerem.75

Et nunc aio mihi constare nihil adhuc fuerit nec ne. Unum scio, me, sive falso, sive vere tunc existimantem, a Domino regi et gubernari, partim immediate, et partim atque ut plurimum, ne dixerim semper, mediate. Quod si cum duo passeres ettc, Deo est cura de illis, quanto magis cum unus homo, tanti Creatoris non inferior passeribus creatura, pro suo amore (ipso nimirum id dante, quae eius est benignitas: nisi forte quis oculatior dixerit pro meo me amore et deceptrice passionum vi) ad labores se offert, ettc.

Neque plura. Quare uno verbo concludo. Japoniam non spero, quia neque qui illuc eant desunt,76 neque tempus eundi multis. China saltem ad aliquot annos despero. Forte ibimus, si superioribus placuerit, Cochinchinam unde audimus belle rem procedere Christianam. Et quoniam haec prima Mutio Generali a filio Vremano est epistola, ideo sit soli, idcirco nimirum ut cognoscas motus illos, quos in Europa passus sum, pro Dei benignitate sedatos, meque in laboribus multis quibus premor interius exteriusque, non solum non desperare, sed Domino dante etiam gaudere: puto enim Deum ita voluisse et velle, idque in meum bonum spirituale.

Neque tamen desunt omnes Patres,. fratesque officio suo: quorum charitas sane est multa, et mihi atque in me satis nota; et certe ineptae mihi visae sunt aliquando querulae quorumdam voces.

Vale mi Pater, et pro tua Paternitate quotidie orantem, aliquando Domino peculiariter commenda.

Macao, Die 25 Maii 1617.

Paternitatis Vestrae Servus et in Christu filius licet indignus

BIBLIOGRAFIA

Escritos de Ivan Vreman (***=mss) di Marzo dell'Anno 1617 Fin'all'0ttobre del Medesimo Anno, autógrafo, Japsin, 29, I, pp. 75-86v.

LITERATURA

ANTOLOVIC, Josip, Hrvatski Misionar Isusovac: IvanVreman, "Marulic", (19) 1986, pp. 37-40.

BARTOLI, Daniello, Della China, Turin, 1825, p. 288. DADIC, Zarco, Astinronomski rad Ivana Uremana, trabajo astronómico de Ivan Vreman, "Pridonih iTecnickih Nauka", (8) 1973, pp. 95-100.

DADIC, Zarco, "Matematicki Tekst Splicanina IvanaUremana", en Fizicke i Technicke Znanosti, 1983, pp. 1-6.

DEHERGNE, Joseph, Répertoire des Jésuites de Chinede 1552 à 1800, Roma, ParParís, 1973, p. 856.

FFAVARO, Antonio, Carteggio Inedito di Ticone Brahe, Giovanni Kepler e di Altri Celebri Astronomi eMatematici dei Secoli XVI e XVII, con GiovanniAntonio Magini, Bolonia, 1886.

GARCIA VILLOSLADA, Ricardo, Storía del CollegioRomano, Roma, 1954.

KORADE, Mijo, Podado Hrvatskim Isusovcima iz XVI. i XVII. st, "Vrela i Prinosi", Zagreb, (15) 1985, pp.86-108. Cita obras de otros autores sobre Vreman.

LAMALLE, Edmund, La Propagande du P. NicolasTrigault en Faveur des Missions de Chine (1616), "AHSI", (9) 1940, pp. 49-120.

PFISTER, Louis, Notices Biographiques etBibliographiques sur les Jésuites de l'AncienneMission de Chine: 1552-1773, Shanghai, 1932-1934,2vol.

SCHUTTE, Josef F., Introductio ad Historiam SocietatisJesu in Japoniam: 1549-1654, Roma, 1968. SCHUTTE, Josef F., Monumenta Historica Japoniae l, "Catalogi", Roma, 1975.

TEIXEIRA, Manuel, Padres da Diocese de Macau, "Boletim Eclesiástico da Diocese de Macau", (66)1968, pp. 280-444. Cito BEDMA.

WICKI, Josef, Liste der Jesuiten-Indienfahrer: 1541-1758, "Aufsatze sur PortugiesischenKulturgeschichte", Munster, (7) 1967, pp. 252-450. Cito Indienfahrer.

Carta a Antonio Magini, Roma, 31 de enero 1609, publicada por Favaro, p. 323. Ver Apéndice l.

Osservatione Fatta in Roma sopra l 'Ecllsse della Lunanel Mese di Genaro del 1609, publicada por Favaro, p. 325. Ver Apéndice 2.

Notas sobre el Eclipse de Luna del 8 de Noviembre de1612, en colaboración con Giulio Aleni en Mémoires de l'Académie Royale des Sciences depuis 1666 jusqu'à 1699, tome VII, partie I, Paris, 1729, p. 706, citadas por Favaro, p. 108.

**Traducción Latina Autógrafa de la Carta Annua de Japón de 1616, por comisión del Provincial Val. Carvalho en Japsin, 58, pp. 485-520, publicada en italiano por Lorenzo delle Pozze en Lettere Annue del Giappone, China, Goa et Ethiopia, Nápoles, 1621, pp.3-93.

Fragmento de Una Carta de Vreman al P. Griemberger, 20 de Noviembre de 1616, en Athanasius Kircher, Magnes Sive de Arte Magnetica Opus Tripartitum, Romae, ex Typographia Ludovici Grignani, 1604, p. 316. Citado por Favaro, idem.

***Carta Autógrafa de Vreman a Muzio Vitelleschi, Macao, 25 de Mayo, 1617, en Japsin, 17, p. 82. Ver Apéndice 3.

***Breve Relatione delli Martiri, che Furono Uccisi in Giappone per la Fede di N. Sor. Jesu Xpo dal Mese

NOTAS

1. Ponencia del autor en el Congreso de Historia de la Compañia de Jesús celebrado en Zagreb (Yugoslavia) del 8 al 10 de noviembre de 1990. Juan Ruiz-de-Medina es miembro del Istituto Storico della Compagnia di Gesù, Roma, desde 1981. Ha publicado en varias lenguas libros y ensayos sobre el Extremo Oriente.

2. Ver nota siguiente. El ideograma 外 propuesto por el autor, que significa "extranjero, bárbaro", no corresponde con el que da L. Pfister, Notices Biographiques et Bibliographiques sur les Jésuites de 1'Ancienne Mission de Chine: 1552-1773, p. 149.

3. PIRES, Benjamin Videira, Catálogo dos Missionários, Extraído dos Livros da Companhia de Jesus Impressos na China, "Religião e Patria", 15 Ago.1964, reeditado por Manuel Teixeira, en "Boletim Eclesiástico da Diocese de Macau", Macau, (66) 1968, pp. 280-444. Cito BEDMA.

4. Mijo Korade, S. J., ha recopilado abundante material de fuentes primarias en su estudio Podado Hrvatskim Isusivcima iz. XVI. i XVII. st, "Vrela i Prinosi", Zagreb, (15) 1985, pp. 86-108.

5. "Portȯ seco un capello di feltro, una beretta da prete, un ferraiolo di ciambelloto et sottana dello stesso, una zimarra di panno, giuponne di ciambelloto, calzoni di camocia et un altro di mezzelano, calcette negre di rassa, camice nō 3, fazzoletti 4, scarpini pere (pare) uno, un paro di calcette di tela, un paro di sottocalce di bambagina, colari 3, et tre pare di manichini, una saccochia di corame vecchia, un giuppone di bambagina, un libro della dotta Xpa in schiavone." Firma al pie: "Io Gioanni Vremano affermo quanto di sopra." Archivum Romanum Societatis lesu (ARSI) Rom, 172, p. 36. V. Rom, 54, p. 26, catálogo Trienal de 1600.

6. "In coll. Rom. Inter rethores" (Catálogo Trienal de 1603, Rom, 54, p. 145; id. en el Catálogo Breve, Rom, 79, p. 149v). El Cat. Breve de 1604 le nombra entre los retóricos de 2ō ano (Rom, 79, p. 189).

7. "Ioannes Urmaneus, Spalatensis in Dalmatia, natus 1583, 6 aprilis, vires robustae, adm. Romae l febr 1600. Studuit intra (Societatem Jesu) phil. ann 2" (Catálogo Trienal de 1606 del Colegio Romano, Rom, 54, p. 193 v, n. 127). El Cat. breve del mismo ano, diciembre 1605, le coloca entre los estudiantes de Lógica (Rom, 79, p. 217).

8."Docuit gramm. mens. 6.7, fuit praefectus in Seminario mens. 11" (Catálogo Trienal de 1606 del Colegio Romano, Rom, 54, ibid).

9. Cf. Ricardo GARCIA VILLOSLADA, S. J., Storia del Collegio Romano, Roma, 1954, p. 194. A los estudiantes de matemáticas y astronomía se los llamaba "los académicos del P. Clavio". En 1587 el joven de 23 años Galileo Galilei entabló amistad con el veterano Cristóforo Clavio y mantuvo relación constante con el Colegio. El 18 de mayo de 1611, después de que Vreman partiera para España, el Colegio organizó una fiesta académica en honor de Galileo.

10. Antonio FAVARO, Carteggio Inedito di Ticona Brahe, Giovanni Keplero e di Altri Celebri Astronomi e Mutematici dei Secoli XVI e XVII. con Giovanni Antonio Magini, Bolonia, 1886, p. 323.

11. Ver la carta de Vreman en el Apéndice 1 y las notas científicas en el Apéndice 2, anteriormente editados por Favaro, p. 323.

12. Ver la carta de Vreman a Vitelleschi en el Apéndice 3.

13. Desde 1603 gobernaba Japón Tokugawa leyasu. Inicialmente mostró cierta simpatía hacia la Iglesia Católica mezclada con síntomas de sospechas que le llevaron finalmente a la persecución de 1614a escala nacional.

14. En el Archivum Romanum Societatis Iesu (ARSI) hay una colección de autógrafos de los llamados Indípetas pidiendo ser enviados a las misiones de la ordem muchos de los cuales indican preferencia por as de Japón y China.

15. Vitelleschi fue elegido general de la orden en 1615 tras la muerte de Claudio Aquaviva.

16. Entre las cartas de los "indípetas" pidiendo las misiones de Oriente no se encuentra ninguna de Vreman. Por los demás Vreman mismo escribió a Vitelleschi que en el último día que pasó en Europa reflexionó sobre las cartas de Aquaviva "nuestro padre" y que sintió como si una voz divina le dijera "Deja tu Europa etc" (ver Apéndice 3).

17. ARSI, Hist. Soc., 62, p. 73v.

18. ARSI, Japsin, 114, p. 241.

19. Según Favaro, p. 108, n.1, las Mémoires de l'Académie Royal des Sciences depuis 1666 jusqu'a 1699, Paris, 1729, vol. 7, 1a parte, p. 706, atribuyen a Vreman, en colaboración con Julio Aleni, una observación del eclipse de luna el 8 de noviembre 1612. No se puede pensar en una colaboración in situ pues en 1612 Aleni estaba en India y Vreman llegóallícon 11 compañeros en 1615, probablemente en setiembre (Japsin, 68, p. 43). Las Mémoires también indican que el científico luego mártir Carlos Spinola observó el mismo eclipse en Nagasaki.

20. Josef WICKI, Indienfahrer, n. 618.

21. Monumenta Historica Japoniae I (M. H. J., Catálogos) p. 424; Biblioteca da Ajuda, 49-IV-66, pp. 56-56v.

22. Dôjuku: Según el Vocabulario da Lingoa de Japam, Nagasaki, 1603, p. 73: "Dôjuku. Moços, ou gente rapada que serve aos Bonzos nas teras". El acento ^ indica sólo el alargamiento de la vocal. A pesar de la pésima connotación que gravaba sobre esta palabra debido a la conducta de muchos bonzos, los jesuitas la adoptaron para hablar de adolescentes o adultos célibes aceptados por la orden con fines apostólicos. Su trabajo sobrepasaba el del mero catequista. "Dôjuku" implicaba un estado de vida, aunque no fuera perpetuo, mientras que catequista era un oficio, una ocupación. Las mujeres podían ser catequistas pero nunca fueron aceptadas como dôjuku. V. J. Ruiz-de-Medina "El Neologismo DOJUKU: Datos Históricos", ponencia en el simposio Portugal und Japan im 16. und 17. Jahrhundert: Die Nanhan-Kultur, tenida el l feb 1991 en el Instituto Petrarca de la Universidad de Colonia.

23. Carta Annua de Japón de 1616, encomendada a Vreman por el provincial Valentim Carvalho (Japsin, 58, pp. 485-520).

24. Francisco Vieira, Macao, 29 de diciembre 1616, con postdata de 5 líneas del 8 de enero 1617.

25. Celso Confaloniero a Bernardo de Angelis, Macao, 10 de enero 1617 (Japsin, 17, p. 65). Las onjeciones a la carta annua se refieren principalmente al original enviado de Japón y corregido por el provincial Valentín Carvalho. Confaloniero reconoce la formación clásica de Vreman, capaz de un "stilo più limato como lo desiderava e poteva".

26. La cristiandad de Japón contó con mártires desde 1558, pero a escala nacional y en forma definitiva la expulsión de los misioneros y la subsiguiente persecución fue decretada en febrero de 1614 y puesta en práctica en la primera semana de noviembre. 28 misioneros quedaron escondidos y muchos de los expulsados, japoneses y extranjeros, regresaron de incógnito desde 1515. El último misionero fue martirizado en 1644, seguido sólo por Giovanni B. Sidotti, que fue apresado a su llegada en 1708 y murió en la cárcel en 1715.

27. El visitador Francisco Vieira culpó de la persecución a "certos mandarins grandes muy affeiçõados aos pagodes e ao seu falso culto, os quaes estimulados pellos bonzos... derão a el-rey petições contra os padres e contra os christãos, allegando que os padres, sendo estrangeiros, pregavão huma ley nova na China contraria a seus pagodes e custumes, e que tinhão iá feitos muitos christãos... podião hir pouco e pouco alevantando-se contra el-rey... E estes forão dous mandarins principaes residentes cada hum em huma das duas cortes del-rey (Pekin and Nankin)". (Macao, 28 de diciembre 1616, Japsin, 17, p. 41). De manera semejante escribieron después Alfonso Vagnone e Nicolao Longobardo (Japsin, 161, I, pp. 1-26 y 35-36).

28. Francisco Vieira, Macao, 10 de enero 1618, Japsin, 17, p.128.

29. Japsin, 114, pp. 197-198. Dehergne (p. 346) confunde esta Relaça con La Carta annua de 1618 y pone 4 expulsados de Pekín y 2 de Nankín, pero el texto dice:"Dos 4que forão desterrados de Pekim e Nankim..."

30. Japsin, 114, p. 197v. Dehergne (p. 346) califica de "residência" el escondrijo de Kiangsi: "II n'y a plus que 2 résidences: celle du Kiangsi... et celle de Hangchow."

31. Ver Apéndice 3.

32."Quonam soluturus in quemve alium appulsurus omnino nesciens. China clausa, Japonia nihilo minus, inter nos et Europam magnum Chaos." Vreman usa la metáfora clásica chaos para indicar una gran distancia física y sentimiental.

33. Ps, 26, p.14.

34. Vreman padecía una grave enfermedad de estómago.

35. Vreman se embarcó en Lisboa el 5 de abril 1615.

36. El general de la orden Claudio Aquaviva. Puede que Vreman no se refiera a la Patente destinándole a la misión de Japón sino a algunas cartas posteriores. Aquaviva murió el 31 de enero 1615.

37. "Europa tua": Vreman lo mismo que el general Vitelleschi se adelantaron a nuestra época presente en la que se está intentando la vuelta a una gran patria que abrace a todas las pequenas patrias.

38. Casi todos los desterrados de Japón deseaban volver, como prueban muchos documentos.

39."Os padres que estavam na Cochichina (sic) foram também desterrados della pollo mesmo rey que os chamou, dizendo que os povos se amotinavam, e clamavam que os lançasse fora do reino porque por amor delles não chovia nas terras; que por agora se fossem della. E que dahi a três annos os tornaria a chamar" (Rodrigues Giram, Macao, 10 de enero 1618, Japsin,17, p. 126).

40. Era consultor del provincial Valentim Carvalho y del visitador Francisco Vieira. El visitador fue a Japón en julio o al principio de agosto 1618.

41. Jerónimo Rodrigues, Macao, 5 de enero 1617, Japsin,17, p. 55.

42. Los mandarines cristianos sabían bien que los temas de interés para la clase cultural china eran los únicos que podían abrir la puerta al diálogo evangélico. En realidad este era el método de Ignacio de Loyola.

43. Tienkio, Sunchinio: Tien Chi (1621-1628) y Chung Chen(1628-1644).

44. Thomas Ignatius Dunin Szpot:*Historiae Sinarum Imperii Pars II Líber II, Japsin, 102, p. 189v. Original en latín.

45. Japsin, 17, p. 89. La orden vino de Muzio Vitelleschi, pero su ejecución se retrasó unos meses hasta que llegó de Japón a Macao la noticia de la toma de posesión del sucesor de Carvalho.

46. Ver abajo la necrología de Vreman escrita por Furtado.

47.*Breve Relatione delli Martiri che Furono Uccisi in Giappone per la Fede di N. Sor. Jesu Xpo dal Mese di Marzo dell'Anno 1617 Fin'All' Ottobre del Medesimo Armo (autógrafo, Japsin, 29, I, pp. 75-86v).

48. Rodrigues Giram, Macao, 28 de diciembre 1619, Carta annua de Macao y Cochinchina de 1619, 3a via (Japsin, 114, p. 201). El manuscrito dice "Ler, e ú screver". Giram olvida a Vreman, profesor de matemáticas en Macao como dice la necrología escrita por Francisco Furtado.

49. Rodrigues Giram, Macao, 28 de diciembre 1619, Japsin, 114, p. 201. Carta Annua de Macao y Cochinchina de 1619, 3a via.

50. Ver nota 42.

51. Furtado, Macao, 1 de noviembre 1620, Annuas da China e Cochinchina de 1619, pera o muito Rdo en Xto P. N. o Pe. Mutio Vitelleschi, Geral da Compade Jesu. 1a via pollas Philippinas (Japsin, 114, p. 221). Es el ano de la annua, 1619-1620, y según Giram, que escribe el 28 de diciembre de 1619, entraron pocos días antes. V. abajo Por tanto Vreman no pudo haber muerto en abril 1621 como Schütte dice en M. H. J., Catálogos, p. 779, n. 15 citando a Pfister, y en el índice, p. 1316.

52. Japsin, 114, p. 241.

53. Japsin, 114, pp. 252-252v.

54. Francisco Furtado, Hancheu 23 de agosto 1621, Annua da China do Anno de 1620 (Japsin, 114, p. 241).

55. Furtado no menciona las dudas que Vreman tuvo en Roma entre 1606 y 1609.

56. Castilla la Nueva, región formada por cinco provincias, una de ellas Toledo a la que pertenece Oropesa. En la villa se pueden ver todavía las minas del colegio donde Vreman estudió.

57. Los jesuitas de Pekín y Nankín llegaron a Macao en 1618.

58. Exactamente de setiembre 1616a diciembre 1619, poco más de tres años.

59. Manuel Dias Junior y Vreman.

60. Bartoli exaggera al escribir "en un piccolissimo legno che perciȯ l'attendeva" (Della Cina, III, p. 288).

61. Ver nota 31. Japsin, 114, p. 197v. En realidad había, sólo una "residencia" en Hangchou y un escondrijo en Kiangsi.

62. En 1620 estaba de superior de Nanchan João da Rocha con un hermano no identificado. Me inclino a suponer que era Chon Ming Yen, nacido en Macao de padres chinos, siempre llamado Sebastiái Fernandes; pero queda la posibilidad de Juan Fernandes, de Kwantung. Otros dos hermanos chinos; eran Pascual Mendes y Manuel Pereira. Los cuatro estaban en China en 1620.

63. El 17 de abril 1620, puesto que aparece en la carta annua de 1619 (1619-1620), aunque datada en 1621. Bartoli dice inexactamente "che fu nè giorni, inche l'anno 1621, cadde la Settimana Santa" (Bartoli, Della Cina, III, p. 288). V. la nota siguiente.

64. Miércoles de la semana de Pascua, 22 de abril de 1620. Muchos autores, siguiendo a Bartoli, Pfister yotros clásicos que se basaron en la Annua da China do Anno de 1620 de Francisco Furtado (Hancheu, 24 de agosto de 1621, Japsin, 114, pp. 234-261v) dar fechas equivocadas de 1621 al no advertir que la annua habla de hechos de 1619-1620. Ya el 1ō noviembre del año anterior, 1620, Furtado había mendionado la muerte de Vreman (Japsin, 114, p. 221). El Catalogus Patrum Societatis lesu (Japsin, 187, p. 18) dice en f. 22: "P. Joannes Ureman Dalmata, Van lie Imp. Anno 48 (1620), venit in Nankim Metropolim ubi non diu post obiit et sepultus (est) extra muros ad pedem collis Yo hoa tai dicti." El catálogo ignora que Vreman entró en Nanchang en diciembre de 1619, ciudad donde murió, y la confunde con Nankín, ciudad donde fue sepultado.

65.23 de abril 1620.

66. Nota de Favaro: "Manca nel codice qualsiasi traccia di altre corrispondenze del Vremann con Magini."

67. Nota de Favaro: "E questo il figliuolo del Magini del quale manca qualsiasi notizia."

68. Nota de Favaro: "Sembrando dal contesto doversi escludere che si acceni qui al P. Cristoforo Clavio, il quale viene in appresso espressamente nominato, parrebbe che nel personaggio quivi indicato dovesse ravvisarsi il P. Cristoforo Guiemberger del quale leggiamo: 'Christoforus Griembergerus, narione Germanus, patria Oeno-Halensis in Tiroli, dignus Clavio praeceptore discipulus, cuius etiam locum Romae multis annis docendo implevit. Admissus in Societatem est in Provincia Austriae anno Christi 1580, aetatis suae 19, ubi etiam desciplinas mansuetiores explicuit, Mathematicas vero partim in illa, partim Romae, ubi 4 votorum professionem emisit, duodetriginta annorum spatio explanavit. Obiit Romae die 11 Martii anno 1636, magno nostris lucto relicto lagrimis, qui viri summum candorem, humilitatem, animi lenitatem, obsequendi studium admaverant'." (Bibliotheca scriptorum Societatis lesu) etc.

69. El generalato de Aquaviva duró de 1581 a 1615, y el de Vitelleschi de 1615 a 1645.

70. Ver nota 32.

71. Ps, 26, p.14.

72. Como Furtado escribió, Vreman padecía de una seria enfermedad de estómago.

73. Ver nota 35.

74. Ver nota 36.

75. Ver nota 37.

76. Ver nota 38.

. Ver nota 19.

* Historiador, especialista em assuntos relativos ao Japão, dirige o Departamento de Estudos Orientais do Instituto de História Jesuíta, com sede em Roma.

desde a p. 67
até a p.