Chronicles of Macau

CLU-CLU NA MACAU ÁNO-NOVO-CHINA

José dos Santos Ferreira*

Illustration by Victor Marreiros copyright 1988

In this issue the "Chronicles of Macau" section is intentionally composed of two articles (one by José dos Santos Ferreira and one by Luís Gonzaga Gomes) which, it is hoped, will reflect the complex ritual of the most important festival for the Chinese community - the Lunar New Year. The first article has an air of nostalgia, the second a descriptive tone but they are both a useful contribution to an understanding of Macanese anthropology and a reference point for the recent developments which have taken place in the praxis of a population which is subject to fluctuations and the impulse of socio-economic progress.

Pa tudo nôsso amigo china-china, festa di ilôtro-sua Áno-Novo (Sân Nin) sã festa más grándi qui têm. Perto-perto chegá nin sám-sáp mán, ilôtro lôgo quelê ocupado, virá-vai, virá-vêm, ramendá barata doda ta corê, ánsia prepará tudo ancuza pa intrá áno. Quim ta devê sapeca pa gente, têm-qui azinha fazê paga; matá-morê tamem têm-qui pagá Si nunca, gente lôgo batê porta, sarneá pedí pagá cónta. Qui fichá na quarto, qui encafuá na cuzinha, pulá di janela sai vai rua, tamêm nádi iscapá China lôgo corê trás persiguí pagá cónta.

China-china costumado na roda di áno misquinhá popá tudo qui pôde, pa chegá áno-novo ficá mám largo, isguichá sapeca pa comprá ancuza qui precisá co laia-laia istravagáncia. Gente qui têm tánto sapeca lô comprá rópa co sapato novo pa onçôm usá; lô comprá tamêm pa tudo su catravada. Quim têm pôco, sã têm-qui contentá co unga par di sapato novo, chinela co tuália di lavá rosto, tamêm novo. Ancuza qui nom-pôde faltá sã papê-vemêlo dorado pa chapá na porta-rua, papê-vemêlo pa chuchú sapeca fazê lai si, paochông co abolô inchido di laia-laia comezáina pa fazê bóca sabroso. Lôgo têm dóci t'óng lin chi, t'óng ling ngao, t'óng ma t'ái, t'óng keong, t'óng ié si, t'óng câm cát, t'óng tông kuá, co unga porçám di rabusénga fazido derdezido pa acunga quánto dia. Ch'in-tôi, tai-lóng-kou co t'óng ván tamêm lôgo têm.

Faltá dôs-trêz diz pa chegá áno-no-vo, tudo casa-casa, na vánda di dentro, lôgo ficá limpo-assiado. Siara-siara cavá lavá espaná casa, sã lôgo corê bazar comprá laia-laia fula fresco co quánto pê di tai cat-chai semeado na vaso, pa cartá vai casa orná lugar. Hóme-hóme lôgo ocupado fichá cónta di botica, cavá ta corê vai buscá pê pa jugá p'ai-kao, t'in--kao, ma-cheoc.

Na nin sám mán, perto chegá ónzi--ora, tudo cabéça di família lôgo têm na casa co ilôtro-sua catravada pa abrí áno. Cavá quimá paochông qui insurdecê pau, insurdecê pedra, ilôtro lôgo sandê pivête, unga-unga na casa seguí trás di pai-mai, chacha co avô-công, ajoeliá na chám batê cabéça. Na diánti di san-t'ói, lôgo pedí tudo qui sã di más bom; lôgo sacudí mufinaze vai lóngi, chomá bom--sórti vêm bafezá gente di casa, trazê filicidade, saúde, vida cumprido. Cavá, pai co mai, chacha, vovô lôgo dá lai si pa tudo filo-filo, nêto-nêto, ôtro quiança--quiança co a-sám, a-mui di casa.

Na dia qui áno-nôvo começá, na casa tudo têm-qui comê chái, ninguim pôde rufá carniça. Sã dia qui sômente gente di família têm na casa pa comê. Chegá dôs di lua, tudo laia di bom-bom petisquéra lôgo vém mêsa, co galinha, áde, pato-grándi, leitám assado, pa casa intéro co visita comê qui ravirá. Áno-no-vo começá tudo gente têm--qui isquecê consumiçám, tirá ancuza triste di cabéça; nom-pôde boquizá ancuza mufino, nom-pôde pegá vassóra varê chám. N'acunga quánto dia di festa, tudo têm--qui mostrá bom génio, nom-pôde reva; sã sómente divertí, pandegá pa alegrá vida.

Nôs quelora quiança - têm cincoénta-fóra áno passado - nom-pôde más di contente olá chegá Áno-Novo--China. Pa nôs tudo qui vivo na Macau, costumado co festa di china-china, tirá nôsso sánto Natal, festa qui nôs más gostá sã Áno-Novo-China. Qui-fôi? Sã quánto dia a-fio di pândega, arvirice co um-chinho sapeca na bólsa. Têm ancuza pa comê-bebê qui istonteá, têm lai si pa recebê. Tudo escola-escola fichado, nancassá vai escola; nunca sã dia sánto, nancassá vai missa. Cavá iscurecê, pô-de intrá casa um-chinho tárdi, pramicedo pôde lagatiá na cáma más tánto ora qui mamá nádi rabujá, chacha nádi gurunhá Sã divera, qui sabroso!

Qualunga más sim-vegónha qui ôtro, nôs tudo quiança-quiança lôgo corê rua buscá gente conhicido. Olá ilôtro, nôs lôgo azinha-azinha chapá mám, falá kông-hei, fat-ch'ói, co ánsia di achá lai si qui china-china nunca misco dá. Cási nom-têm sôk-sôk, t'ai-t'ai co pó-pó qui nádi dá. Si algunga di ilôtro finzí alônço, nom-quêro sai mám tirá lai si vêm fora, nôs, endiaborado, lôgo boquizâ ancuza qui ilôtro ui-di reva uví; cavá boquizá sã botá fuzí. Cadunga lai si lôgo têm sômente unga dez-avo ó vinte-avo; tamêm sã pa nôs ficá contente. Únde têm agora assi bom. lai si grándi-grándi co dez, vinte, um-cento pataca? Unga dia, unga chi-na-rico amigo di iou-sua máno, já virá mám dá lai si pa iou, co nota di unga pataca capido na dentro. Iou pulá di con-tente, faltá um-chinho fazê êle cai di caréta pa chám. Bólsa cavá inchido di lai si, nôs sã lôgo capí sapeca vêm fora, pin-chá papê -vemêlo vazío na chám, cavá vai ténda na esquina di rua comprá um-cento guloséma comê. Co vinte-avo na-más, já pôde comprá unga porçám di dóci. Dentro di ténda, intrementes unga ta conversá co china, otrunga lôgo sai mám ligéro tasquinhá kuá chi di saco, fazê bólsa ficá quelê pesado.

Otróra - áno trinta, trinta-fóra - na cinco dia di testa di Áno-Novo-China. na difrente bocarám di rua, qui na perto di parede, qui na riva di valéta, sã lôgo olá mésa di "clu clu" qui fazê cidádi divera animado. Têm bánca qui sã di cúli di pussá caréta, têm bánca qui sã di quiado-quiado di culau, china di cartá pinga vendê van-tan-min, co fó-kei di loja-loja. Ilôtro costumado juntá ráncho, mará vaca pa abría unga porçám di bánca di "clu clu" na rua. Pagá trêz-quatro pataca na-más, já pôde achá unga licênça pa abrí unga bánca.

"Clu clu" antigo sã ramendá "cus-sec" di agora; nom-têm "grándi" co "pi-quinino", nom-têm trêz dado di mesmo laia; maz têm tudo ôtro parabiça. Ca-dunga mésa sã fêto co unga tábu grándi, largura di dôs braço abrido, co tudo an-cuza bem-fêto pa jugá. Tábu pintado laia--laia cor, sã lôgo ficá na riva di dôs bánco fino-cumprido ó na riva di quatro pê ma-rado co fio-saco, qui pôde abrí-fichá. Na cabéça di mésa, china di "clu clu" lôgo empê, costa virado pa parede, ôlo vivo tentá mésa. Unga quinhám di su sapeca--capital lôgo têm na riva di mésa, pa tudo gente olá; otrunga quinhám lôgo guar-dado na su bólsa. Si êle azarénto perdê tudo qui têm na fora, azinha lôgo gavartá bólsa tirá más sapeca; têm ora, êle lôgo falá: "Olá, sã assi tánto-ia". Cavá, sã ta cartá su catá-cutí, levantlá fero vai buscá bocarám qui têm más sórti.

Cadunga bánca têm unga pire co trêz dado, co unga chaminica grándi di lóiça pa cubrí dado. Chegá anôte, ca-dunga bánca têm dôs candia di petrólio na dôs cánto di tábu pa lumiá mésa; si sã loja, lôgo têm lámpada ilétrico. Cavá cubrí dado co chaminica, banquéro lôgo er-guí mám alto-alto chocalhá dado, faźê som "clu, clu, clu", chomá gente jugá. Nómi "clu clu" sã já vêm di som di dado chocalhado na chaminica. Na tudo bánca sã lôgo olá chonto di gente intretido jugá. Quelora olá nôsso gente vêm perto, china di bánca lô começá su ladinha:"loga ioga! Nho-nhónha, nhu-nhum, ioga, ioga! Têm muto gánha, nom-têm perde! loga, ioga!" Tudo cavá botá sapeca na mésa pa jugá, china lôgo falá:"Ábli!" Ramatá falá "ábli", êle ta erguí chaminica pa damostrá qui laia dado sai. Si sai áz, dúqui, terna, sã ta uví êle falá na su portoguêz torto-ravirado: "Ássi, lú-qui, tileno; sêsse punto!" Cavá istendê braço pa azinha-azinha raspá tudo sapeca qui nunca comprá dado que já sai, êle lôgo vagar-vagar pagá gente qui já ganhá. Tudo pagado, êle torná vêm co lenga-lenga "ioga, ioga".

Nôs, quiança-quiança, calado-cala-do, chipido na unga cánto, tamêm con-tente jugá quánto cén. Unga pataca nota, têm unga pataca co quarénta avo prata; dez avo prata têm vinte cén. Sã assi qui nôs. co dôs pataca na-más, pôde ficá intretido oras-i-ora jugá. Quelora bánca começá ficá inchido di gente-grándi, china nádi fazê cerimónia, lógo azinha zavaná co nôs, quiança-quiança. Iou têm dôs amigo - unga máno co unga irmám - divera arviro. Unga anôte, que-lora china di bánca ta sacudí nôs vai, pa dá lugar pa gente-grándi. nôs tudo azinha ficá preparado ta sai. Maz, na ora di vai, acunga dôs malándro subí génio, ca-dacê pegá na unga candia di petrólio cartá fuzi, dessá mésa ficá iscuro como tinta. Qui zaragata qui já aranjá! China di "clu clu" sabe ilôtro sã quim, dia si-guinte pramicedo já vai batê porta di su casa, quessá co su pai-mai. Acunga dôs diabo cavá panhá treméndo sova, já ficá castigo na casa pa quánto dia.

Tánto gente di Macau quelê gostá jugá "clu clu". Têm quánto nhu-nhum co nho-nhónha sã divera capaz jugá. llôtro ingulí comê, azinha ta corê rua buscá "clu clu" jugá, ariscá sórti, isquecê pai, isquecê mai. Nho-nhónha más contente comprá trêz "sete"-sete-cavéra (dúqui co quina), sete-pique (áz co séna), sete-gordo (terna co quadra). Nhu-nhum más gostá comprá ponto-ponto (vai di 3 atê 18).

Gente qui jugá "clu clu" más tánto vez sã vai di volta casa raspiáti; pôco vez vai casa co sapeca na bólsa. Na estunga ancuza, iou síntí, "clu clu" sã igual "cus-sec" di agora. China-china qui abrí bánca têm ora fichá jogatina co bom respon-déncia. Pôde ganhá quatro-cinco mil pataca. Olá qui bom; otrora sã quelê tánto sapeca; ilôtro pôde botá caréta co pane-lám di van-tan-min na unga cánto, pa tánto dia. Maz tamêm, têm ora, disgra-çado di banquéro si ta vantú, masquí ôlo vivo, masquí capital fórti, pôde olá su bánca dislizá na águ vai a-pique.

Têm unga dia quatro sodado co rópa militar, cavá isvaziá quánto garafa di ceveza, já juntá ráncho vai unga bánca di Tap Siac jugá fórti-fórti. Nom sabe quelê--môdo ilôtro assi sórti, qui tudo mám ganhá. Únde botá sapeca, sã dado lôgo fazê ilôtro ganhá. A-Pio banquéro, co su quánto sócio, sôr grôsso-grôsso na testa, nom-têm fim di trucá dado, quimá pi-vête co papê di pagode; assi, tamêm acunga quatro sodado têm pa ganhá. Chegá ora, A-Pio nom-têm más sapeca pa pagá. Coitado! Entregá tábu, bánco, chaminica co tudo catá-cutí pa sodado--sodado. Estunga quánto demónio, di ju-gador virá ficá banquéro. Qui sabroso! Contente qui contente, boné virado pa lado, mánga aregaçado, ilôtro chocalhá dado co tudo fórça pa sai acunga som "clu, clu, clu", chomá tudo gente qui ta passá vêm jugá. Quelora têm na grándi animaçám, erguí cabéça, dá di cara-a--cara co sargénto di rónda. Santo pai! Priméro ancuza, sã panhá discompostu-ra; cavá, sã uví sargénto dá voz "dréta--volvê, odinário-macha", já vai tudo quatro banquéro "sortista" di Infanteria co tábu, co bánco-bánco na riva di ombro, marchá trás di sargénto di ronda vai quartel.

Sã más ó menos assi Áno-Novo-China co "clu clu" na tempo antigo, na estunga cidádi sossegado qui chomá Macau.

O "CLU-CLU” EM MACAU ANO NOVO CHINÊS

Portuguese version of the previous text in "patois ".

Para os nossos amigos chineses, a festa do seu Ano Novo (Sân Nin) é, de to-das, a mais importante. Pouco antes da nin sám-sáp mán (noite do último dia do ano lunar), é vê-Ios em grande azáfama, girando dum lado para outro como bara-tas doidas, empenhados nos preparati-vos para celebrar a entrada do novo ano. Quem tem dívidas por saldar não pode deixar de as liquidar a tempo, nem que isso represente pesados sacrificios. Se o não fizer, pode estar certo de que os credores Ihe irão bater à porta e impor-tuná-Io a toda a hora, a pedir a liquidação da divida. É escusado fechar-se no quarto ou esconder-se na cozinha, é inútil fugir de casa saltando da janela para a rua. Não escapará pois os credo-res irão no seu encalço, insistindo que pague a conta.

Os chineses costumam gastar com parcimónia durante o ano, economi-zando quanto podem, para virem a gas-tar com prodigalidade à chegada do novo ano em coisas necessárias, assim como em certas extravagâncias. Os abastados compram roupas e calçados novos para seu uso e para o de todos os seus; os que têm pouco contentam-se com um par de sapatos e outro de chine-los novos e uma toalha nova para lavar a cara. Entre outras coisas indispensáveis figuram os papéis encarnados rectangu-lares com pintas douradas, para apare-cerem colados nas portas principais da casa, os sobrescritos encarnados para neles se introduzir o dinheiro de lai-si, panchões e recipientes de madeira e laca cheiinhos de variadas guloseimas para fazer as delícias da boca. Não po-dem faltar os tradicionais doces t'óng lin chi (sementes de loto), t'óng ling ngao (rodelas de raízes de loto), t'óng ma t'ai (coquinhos descascados), t'óng keong (talhadas de gengibre), t'óng ié si (tiras de coco), t'óng cam-cat (laranjinhas), t'óng tông kuá (pedaços de abóbora), etc., e uma porção de pitéus proposita-damente confeccionados para aqueles dias, como sejam ch'in tôi (fritura doce), tai long kou (pudim seco preparado com a farinha de arroz glutinoso) e t'óng ván (farinha frita, doce).

Uns dois ou três dias antes da che-gada do novo ano lunar já os interiores das casas estarão limpinhos. As donas das casas, terminados os trabalhos de limpeza, vão aos mercados comprar variadas flores frescas e uns vasos com tangerineiras para ornamentar as salas. Os homens de negócio, por sua vez, preocupam-se com o fecho das contas, ao mesmo tempo que vão procurando parceiros para partidas de p'ai kao, t'in kao, ma-cheoc.

Na noite nin sám mán, por volta das onze horas, os chefes de famílias costu-mare estar em casa com a sua prole, pa-ra a chamada abertura do ano. Depois da queima de panchões, que chega para ensurdecer pau e pedra, os da casa co-meçam a acender pivetes e, uns atrás de outros, a seguir aos pais, avozinha e vovô, ajoelham no chão para "bater a cabeça". Diante do san t'ói (altar da sala), hão-de pedir tudo o que há do melhor, in-cluindo o afastamento dos maus ares e a vinda da boa sorte para toda a família, com muita felicidade, saúde e Ionga vida. Em seguida, os pais, a avozinha, o vovô oferecem lai-sis a todos os filhos, netos e demais crianças, bem como aos criados.

No 1° dia do novo ano lunar, em casa todos comem chái (comida de ve-getarianos); ninguém come carne. É dia em que estão reunidos em casa apenas os membros da família. Só no 2°dia de Lua é que vem para a mesa toda a sorte de boas iguarias, incluindo galinha, pato, ganso, leitão assado, para a casa inteira e os amigos comerem até empanturrar. Iniciado o novo ano, toda a gente relega para o esquecimento as arrelias e afasta da memória pensamentos tristes; nin-guém deve proferir palavras de mau agoiro; não se pode pegar na vassoura para varrer o chão. Nesses poucos dias de festa, ninguém pode ter mau génio há que se divertir e pandegar para alegrar a vida.

Quando éramos petizes - já lá vão mais de 50 anos - ficávamos contentes a não poder mais com a chegada do Ano Novo Chinês. Para nós que vivemos em Macau, habituados às festas tradicio nais chinesas, tirando o nosso Santo Natal, a festa de que mais gostávamos era a do Ano Novo Chinês. Porquê? Eram dias seguidos de paródia, traquinices e algum dinheirinho no bolso. Comes bebes à farta não faltavam e havia lai-sis para receber.. Não precisávamos de ir à escola, porque as escolas estavam fe-chadas; não sendo dias santificados, à Missa não tínhamos de ir. Ao anoitecer, podíamos recolher a casa um pouco tarde e pela manhã podíamos estar mais tempo na cama; a mamã não ra-Ihava e a avozinha não resmungava. Era, realmente, uma delícia.

Uns mais descarados que outros, nós, os petizes, saíamos para a rua ao encontro de pessoas conhecidas, Ao vê-las, juntávamos as mãos e dizíamos o sacramental kong-hei, fát-ch’ói, desejo-sos de receber os lai-sis que os chineses distribuíam com prodigalidade. Quase que não havia "tio", mulher casada, ve-Ihote ou velhota que os não davam. Se alguém se fizesse de esquecido, esqui-vando-se de dar, nós, deveras endiabra-dos, dizíamos coisinhas que os chine-ses detestam ouvir, desatando depois a fugir. Cada lai-si não continha mais que dez ou vinte avos; era o suficiente para nos alegrar. Nunca era tão bom como agora, verem-se lai-sis rechonchudos de dez, vinte ou mesmo cem patacas. Um dia, certo chinés ricaço, amigo do meu irmão mais velho, deu-me um lai-si con- tendo uma nota de uma pataca. Pulei de contente, pouco faltando para o fazer tombar do riquexó para o chão. Com as algibeiras recheadas de lai-sis, não per: díamos tempo em retirar deles o di-nheiro e deitar para o chão os envelopes encarnados vazios, indo em seguida à primeira tenda da esquina da rua com-prar uma porção de guloseimas. Com 20 avos apenas já se podia comprar doces que nunca mais acabavam. Dentro da tenda, enquanto uns conversavam com o homem, outros estendiam rapida-mente o braço e surripiavam das sacas expostas mãos-cheias de pevides que pesavam nos bolsos.

Noutros tempos, na década dos 30, durante os cinco dias festivos do Ano Novo Chinês, havia nas diversas esqui-nas das ruas, quer encostadas á parede, quer sobre os passeios, bancas de "clu--clu" que davam à cidade um aspecto deveras divertido. Havia bancas monta-das por cules de riquexó, assim como outras exploradas por criados de restau-rantes, vendilhões ambulantes de sopa de fita ou mesmo empregados de esta-belecimentos comerciais. Era costume, dentro das respectivas profissões, asso-ciarem-se e "fazer vaca", arranjando, assim, capital para a exploraçã de não poucas bancas nas vias públicas. Cada li-cença de banca não custava mais que três ou quatro patacas.

O "clu-clu" antigo era semelhante ao "cussec" de agora; não havia as mo-dalidades de "grande" e "pequeno", nem a combinação de três dados iguais, mas havia as restantes modalidades. Cada banca compunha-se de um tabu-leiro grande, com a largura de dois braços abertos, e material apropriado. O ta-buleiro, pintado a cores, era colocado sobre dois bancos estreitos ou sobre su-porte de madeira, flexível, atado com corda fininha. O banqueiro colocava-se em pé à cabeceira da banca, de costas viradas para a parede e com os olhos bem atentos sobre o tabuleiro. O dinheiro do capital encontrava-se, parte em cima da mesa, à vista dos jogadores, e parte guardado nos bolsos. Quando, desfavorecido pela sorte, perdia tudo quanto tinha fora, o homenzinho ou refa-zia o capital tirando mais dinheiro dos bolsos, ou anunciava: "Pronto! Foi-se tudo; acabou!" Em seguida, levantava ferro coma tralha às costas, indo procu-rar outro sítio menos azarento.

Toda a banca tinha um pires com três dados e uma tijela de porcelana que servia para cobrir os dados. De noite, a banca era iluminada por um par de can-deeiros de petróleo, colocados um em cada lado do tabuleiro, ou por Iâmpada eléctrica tratando-se de Iojas. Cobertos os dados com a tijela, o banqueiro pe-gava nesta e no pires para agitar os dados, fazendo produzir o som "clu, clu, clu", ao mesmo tempo que convidava as pessoas a jogar. Deste som produ-zido pelos dados derivou a designação de "clu-clu" dada ao jogo. Em todas as bancas havia sempre grupinhos entreti-dos a jogar. Quando se acercavam não--chineses, era esta a cantilena que se ouvia: "loga,ioga! Siôlas, siôles! loga, ioga! Tem muito ganha! Nom tem per-de! loga, ioga! "

Depois de os jogadores terem colo-cado na banca o dinheiro das apostas, o homem dizia "Ábli!" Dito isto, erguia a tijela para revelar o resultado da jogada. Se calhava o resultado ser "ás, duque, terno", o banqueiro anunciava no seu português arrevesado: "Ássi, Iúqui, ti-léno, sêsse punto!" Depois de estendi-dos os braços com ligeireza para reco-Iher o dinheiro das apostas perdidas, ele começava, pachorrentamente, a pagar as ganhas. Tudo pago, lá recomeçava a cantilena de "ioga, ioga".

Nós, os miúdos, quietinhos num canto da banca, também arriscávamos uns cobres. Uma pataca em nota de Banco correspondia a uma pataca e qua-renta avos em moedas de prata; cada moeda de dez avos trocava-se por vinte cobres. Era assim que nós, com apenas duas patacas, podíamos estar horas a fio entretidos a jogar. Porém, à medida que o número de adultos ia engrossan-do, o banqueiro, sem cerimónia nem perda de tempo, corria connosco. Uma noite, ao sermos corridos, dois compa-nheiros meus mais travessos - eram dois irmãos - cumpriram a ordem, mas, à saída levaram consigo os dois cande-eiros de petróleo, deixando a banca na mais completa escuridão. Provocou-se uma algazarra medonha. O homem do "clu-clu", tendo reconhecido os dois manos, foi na manhã seguinte bater à porta para fazer queixa a seus pais. Os dois diabos apanharam tremenda sova e ficaram em casa de castigo por alguns dias.

Imensa gente de Macau gostava muito do "clu-clu". Havia bastantes homens e senhoras que jogavam mes-mo com mestria. Mal acabavam de jan-tar, Iá estavam eles e elas à beira das bancas para arriscarem a sorte, esqueci-dos de tudo e de todos. As combinações de dados preferidas pelas senhoras eram os três "setes" - sete-caveira (du-que e quina), sete-pique (ás e sena) e sete-gordo (terno e quadra). Os homens gostavam mais de apostar nos pontos (de 3 a 18).

No jogo de "clu-clu", o zé-povinho voltava mais vezes "teso" para casa do que com dinheiro no bolso. Quer-me pa-recer que, neste pormenor, o "clu-clu" em nada difere do "cussec" de agora. Os homens das bancas, a mor parte das vezes, fechavam o negócio com lucro. Este chegava, por vezes, a atingir quatro ou cinco mil patacas, o que, naqueles tempos, era muito dinheiro e dava-lhes para deixarem os seus riquexós ou as panelas de sopa de fita arrumados num canto por algum tempo. Mas também, às vezes, acontecia o inverso, pois não era difícil ver-se uma banca cair em ban-carrota, não obstante toda a esperteza dos seus exploradores e a solidez dos respectivos capitais.

Certo dia, quatro soldados farda-dos, já com umas cervejas a mais no bu-cho, juntaram-se para jogar numa banca no bairro de Tap Siac, apostando forte. Não se sabe donde Ihes vinha a sorte, mas o certo é que ganhavam todas as jo-gadas. Onde apostavam, onde acerta-vam. O A-Pio da banca e os seus sócios, suando por todos os poros, trocavam, de volta e meia, os dados, queimavam pivetes e papéis trazidos do pagode, suspirando por uma reviravolta da sorte. Apesar de tudo isso, os soldados conti-nuavam a ganhar. Chegado o momento de não ter mais dinheiro com que pa-gasse as apostas ganhas, o A-Pio, coita-do, lá teve de entregar o tabuleiro, os bancos, mais a tijela e o resto da tralha aos soldados. Estes, de jogadores pas-saram, então, a banqueiros. Que gozo! Assim, encantados de vida, boné para um lado, mangas arregaçadas, começa-ram a agitar os dados, fazendo "clu, clu, clu" com estrondosa barulheira e convi-dando os transeuntes a jogar. E iam já no auge da animação quando, erguendo a cabeça, deiarm com os olhos na pre-sença do sargento de ronda. Primeiro, a descompostura e, em seguida, à voz de comando "direita-volver, ordinário-mar-che!", Iá foram os quatro "felizardos" banqueiros da Infantaria com o tabuleiro e os bancos ao ombro, atrás do sargento de ronda a caminho do quartel.

Eram assim, pouco mais ou menos, o Ano Novo Chinês e o "clu-clu" daque-les tempos, nesta pacata cidade de Macau.

"CLU-CLU" IN MACAU

THE CHINESE NEW YEAR

English version of the previous text in Portuguese.

For our Chinese friends, the festivities at their New Year (San Nin) are the most important of all. Slightly before nin sam-sap man (the night of the last day of the lunar year) they are to be observed bustling around from one place to another like crazy cockroaches, absorbed in the preparations for the celebrations of the arrival of the new year. He who has debts to square cannot leave them unpaid a moment longer even if paying them entails a major personal sacrifice. If he fails to comply, one thing is certain: his creditors will be knocking at his door and bothering him continually, requesting repayment. Shutting himself in his room is of no avail, hiding in the kitchen is useless, trying to escape by jumping through the window into the street is futile. He can never escape- his creditors will always be at his heels insisting on repayment.

The Chinese tend to be frugal throughout the year, economising whenever possible so that when the new year approaches they can spend lavishly on necessary items as well as on certain extravagances. The wealthy buy new clothes and shoes for themselves and all those close to them; those who have less content themselves with a new pair of shoes and sandals and a new towel to wash their face. Other essential items are the rectangular scarlet papers with golden dots to be stuck to the front doors of the houses, scarlet envelopes to hold lai-si money, fire-crackers and wooden and lacquer bowls overflowing with various sweet-meats to tantalize the tastebuds. The traditional sweets cannot be omitted: t'ong lin chi (lotus seed), t'ong ling ngao (slices of lotus root), t'ong ma t'ai (a small shelled coconut), t'ong keong (slices of ginger), t'ong ie si (coconut shavings), t'ong cam-cat (small oranges), t'ong tong kua (pieces of pumpkin), etc., and a share of delicacies made especially for those days such as ch'in toi (sweet doughnut) tai long kou (a dry pudding prepared with glutinous rice flour) and t'ong van (sweet fried flour).

Some two or three days before the arrival of the new year, the insides of the houses will already be as clean as a new pin. Once they have finished cleaning, the housewives go to the markets to purchase a variety of fresh flowers and some pots with tangerine trees to decorate the living rooms. For their part, business men keep themselves busy with closing accounts as well as searching for partners for games of p'ai kao, t'in kao and ma-cheoc.

At around eleven o'clock on the night of nin sam-sap man, the heads of the families are generally to be found at home with their offspring, ready for the opening of the new year. After burning enough fire-crackers to deafen a doorpost, those at home start to light incense sticks and, one after another, after their parents, grandma and grandpa, they kneel on the floor to "nod their heads" in prayer. In front of the san t'oi (living room altar) they must ask for all that is best, including that bad airs be kept distant and that good luck visit all the family. Following this, the parents, grandma and grandpa give lai-sis to the children, grandchildren and any other children as well as the servants.

On the first day of the new lunar year, everyone at home eats chai (vegetarian food); nobody eats meat. On this day only the family members meet at home. It is only on the second day of the Moon that all kinds of delicious dishes including chicken, duck, goose and roast kid are served at table for all the family and friends to savour until sated. Once the new year has set in, everyone tries to forget any unpleasantness and to set aside sad thoughts. Nobody wants to utter words of misfortune. The broom must not be lifted to sweep the floor. During the short course of these festivities nobody can be disagreeable, all must enjoy themselves and make merry so as to ensure a joyful life.

When we were knee-high, about fifty years ago now, we used to be delighted when the celebrations of new year were drawing close. For those of us who lived in Macau and were used to traditional Chinese festivals our favourite festival, after Christmas, was Chinese New Year. Why was this? They were days on end of parody and pranks with a little money in our pockets. You ate and drank to bursting point and there were always some lai-sis to be expected. We did not have to go to school because the schools were shut; we did not have to go to Mass because they were not sanctified days. At the close of day, we could get home a little late and in the morning we could stay in bed a little longer; mother did not scold us nor did grandma grumble. It was truly wonderful.

Some bolder than others, we small-fry would go out into the street to meet people we knew. When we saw them we would clasp our hands together and say the sacred kong-hei and fat-ch'oi, eager to receive the lai-sis which the Chinese distributed so generously. Almost all the "uncles" and "aunts", married women and old men and women gave us something. If anyone pretended to have forgotten or tried to avoid giving it to us, then mischievously we would say things that the Chinese loathe to hear before darting away. Each lai-si had no more than ten or twenty avos but that was enough to make us happy. It was never like nowadays with lai-sis stuffed with ten, twenty and even one hundred patacas. Once, a well-off Chinese man, my oldest brother's friend, gave me lai-si with a one pataca note. I leaped for joy, almost falling out from the rickshaw. When our pockets were full of lai-sis we lost no time in extracting the money from them, tossing the empty scarlet envelopes onto the ground and dashing off to the first shop on the street comer to buy a portion of sweets. Just twenty avos were enough to buy an endless supply of sweets. Inside the shop, while some of us talked to the owner, others quickly stretched their arms into the open sacks and filched fistfuls of glazed rind which weighed down their pockets.

Before, in the Thirties, during the five-day festivities of the Chinese New Year, there were "clu-clu" stands leaning against the wall or on the pavements at many street comers. They lent a truly festive air to the city. There were stands set up by the coolies of the well-off as well as others which were used by waiters, street vendors of noodles and even employees of commercial establishments. It was the custom, within each respective profession, to club together, collecting enough capital to set up several stands on the public thoroughfares. The licence for each stand cost no more than three or four patacas.

The old "clu-clu" was similar to the "cussec" nowadays; there were no "large" and "small" combinations, nor was there the combination of three dice the same, but all the other combinations were there. Each stand consisted of a large board about two yards across made of a suitable material. The pliable board, painted in different colours, was tied with thin string onto two narrow benches or onto a wooden base. The banker stood at the head of the stand with his back to the wall and his eyes glued to the board. Part of the capital was placed on the table in full view of the players and part was kept in pockets. When his luck ran out and he lost every-thing he had in the open, the man could either build up his capital again by drawing out more money from his pocket or he could announce "Right! Everything has gone; I'm out!" Then he would pick himself up with all his worldly goods on his back and set off in search of a luckier place.

Every stand had a saucer with three dice and a porcelain bowl to cover the dice. At night, the stand was lit by a pair of gas lamps placed at each end of the board or, in the case of shops, by an electric light. Once the dice were covered by the bowl, the banker held both this and the saucer and shook the dice making a "clu, clu" sound while inviting people to play. This sound gave the game of "clu-clu" its name. At all the stands there were always small groups engrossed in playing. When non-Chinese came near, their sing-song voices called out "Come play, come play! Ladies, gentlemen! Come play, come play! Everything to win! And nothing to lose! Come play, come play!"

After the players had placed their bets on the board, the man would cry "Open!". After this, he lifted the bowl to reveal the result of the game. The banker would announce the results in his topsy-turvy Portuguese. After reaching out swiftly to gather the money from the lost bets, the banker would set to paying out the winnings at a snail's pace. Once everything had been paid, the sing-song call started up again, "come play, come play".

We kids, seated quietly at a comer of the stand, also gambled a few coppers. An official one pataca note was equivalent to one pataca and forty avos in silver coins; each ten avo coin could be exchanged for twenty coppers. This was how, with only two patacas, we could be absorbed in the game for hours on end. Nevertheless, as the number of adults increased, the banker would shoo us away, wasting neither ceremony nor time on us. One night, when we were chased away, two of my naughtiest friends (they were two brothers) obeyed the order but, as they were on their way out, they took the two gas lamps with them leaving the stand in total darkness. There was a terrible hubbub. Having identified the two miscreants, the "clu-clu" man arrived, banging at their door the following morning to complain to their parents. The two rascals received a fearful thrashing and were kept at home for a few days as a punishment.

Many, many people in Macau loved to play "clu-clu". There were quite a lot of men and ladies who played it extremely well. As soon as dinner was over, there they were at the stands gambling their luck, forgetting everything and everyone. The combinations of dice which the ladies-preferred were the three "sevens": two and five, one and six and three and four. The men preferred to bet on multiples between three and eighteen. In "clu-clu", the man on the street returned home empty-handed more often than not. In this respect "clu-clu" is no different from the "cussec" which is played now. The men in charge of the stalls usually closed after making a handsome profit. This could be as much as four or five thousand patacas which was a fortune in those days, enough to allow them to leave their masters or pots of noodles piled up in a comer for a while. But the reverse could also happen. It was not difficult for a stand to go bankrupt in spite of the expertise of the owner and the security of the capital.

One day, four uniformed soldiers who had had a little too much to drink, went to gamble together at a stand in the Tap Siac quarter. They were betting hard. Nobody knows where their luck came from but the fact is that they were coming away with all the games. Where they bet, they won. The owner of the stand and his partners were in a cold sweat, they changed the dice at every turn, they burned incense sticks and paper from the pagoda, muttering for their luck to change. When the moment arrived when they had no more money to pay the winning bets, the unfortunate owner had to hand over the board, the benches, the bowl and all the other bits and pieces to the soldiers. Then it was the gamblers who became the bankers. What a laugh! Thus, full of the joys of life, with their caps tilted to one side and their sleeves rolled up, they began to shake the dice, going "clu, clu, clu" and inviting the passers-by to play. They were at the height of delight when, raising their heads, their eyes met with those of the inspection sergeant. First came total confusion and then, immediately, a sharp voice crying out "about turn, forward march!" and so the four "star-struck" soldiers departed for the barracks, bankers to the infantry with their board and benches on their shoulders behind the inspection sergeant.

This is more or less the story of how the Chinese New Year and "clu-clu" used to be in the peaceful city of Macau.

*Writer, poet, expert on and disseminator of the Macanese "patois" dialect.

start p. 73
end p.